Prvi pomen imena naselja na teritoriji današnjeg Šapca sačuvali su arhivi Dubrovačke republike u drugoj polovini 15. veka.
Nakon propasti srpske srednjovekovne države, Turci su nastavili pohod ka Ugraskoj i u leto 1470. na obali Save, kraj Zaslona, podigli utvrđenje od balvana i zemljanih opkopa. Tokom vekova, tvrđava je često prelazila iz turskih u ugarske ruke, do 1867. godine kada je pripala Srbima.
Naziv Šabac javlja se krajem 15. veka. Nemački istoričar Hartman Šedel štampao je 1493. godine u Nirnbergu „Svetsku istoriju“ u kojoj je objavljen drvorez Šapca. Bila je to prva likovna predstava ovog grada.
Utvrđenje od drveta u početku služilo je Turcima kao baza za upade u krajeve preko Save i kao zimovnik za vojsku, a u prvoj polovini 16. veka, posle ponovnog turskog osvajanja, ozidana je četvorougaona tvrđava od kamena i opeke, sa kulama kružne osnove na uglovima, oko koje se nalazio dubok rov ispunjen savskom vodom, a uz tvrđavu je izgrađeno i ratno pristanište.
U prvim decenijama 18. veka Austrijanci su prepravili tvrđavu: prezidali zidove, usekli malu lučnu kapiju uz jugoistočnu kulu, a uz bedem prema Savi ozidali sedam lučnih prostorija. Osnova tog austrijskog plana, a delimično i ostaci radova na samoj tvrđavi, sačuvani su do danas.
Prva razglednica Šabačkog grada na Savi puštena je u prodaju 1906. godine, arheološka istraživanja unutar tvrđave obavljena su 2004. godine, dok se 2005. i 2006. radilo na konzervaciji kula i bedema.
Ovaj spomenik kulture od velikog značaja petovekovni je svedok istorije grada, bojeva i mira, rušenja i građenja, umiranja i rađanja, ali i nekih sasvim običnih ljudskih priča, kao što je ona o najhrabrijem vojvodi Prvog srpskog ustanka, Luki Lazareviću, koji je posle zauzeća Šapca sklonio sina i ćerku šabačkog dizdara od sigurne smrti, pokrstio ih i dao u školu. Posle propasti ustanka 1813. deca su se vratila svojoj veri. Devojčica je ubrzo umrla, a dečak, koji je kasnije postavljen na mesto oca, nastavio da poštuje Luku i njegovu ženu Danojlu kao sopstvene roditelje. O tome je pisao i orijentalista i diplomata Endru Arčibald Pejton (1811-1874), koji je u Srbiji je boravio tri puta, a svoja saznanja i utiske objavio u nekoliko knjiga.
U Šapcu je Pejton boravio u avgustu 1844. godine, neposredno pred Katansku bunu, a bio je gost Nikole Ninića, pomoćnika okružnog načelnika, koji će, četiri nedelje kasnije, biti ubijen.
„Pomoćnik načelnika me je pratio prilikom šetnje kroz srpsku varoš, a kada smo izbili na otvoreno polje, ugledasmo šabačku tvrđavu, deo grada u kojem žive preostali Turci. Ona je predstavljala liniju nepravilnih šančeva, zapuštenog izgleda, jedva viših od okolnog tla. Prostor između grada i tvrđave zove se Šabačko polje, i za vreme bune bio je poprište žestokih borbi. Kada se Sava u proleće izlije, najčešće je pod vodom.
Prešavši preko trulog drvenog mosta jarak s vodom, ugledasmo jedan zarđao, neupotrebljiv bronzani top, koji je razmetljivo gospodario ulazom. S leve strane, tvrđava od četiri bastiona povezanih zidom bila je gotovo u ruševinama. Kada smo ušli, jedna kafana golih zidova, u kojoj je nekoliko odrpanih Turaka pušilo, upotpunila je, zajedno sa prljavom ulicom, sliku karakterističnu za zlu sudbinu islama u Srbiji.
„Eno kadije“, reče pomoćnik načelnika, i ja sam očekivao da vidim čoveka sa turbanom od finog materijala, u pristojnoj odeći i dostojanstvenog izgleda; međutim, sa nedostojanstvenom srdačnošću nas je dočekao čovek džinovskog rasta, grubog izgleda, sa sivim seljačkim turbanom. Pođosmo za njim niz ulicu, ponekad prelazeći blato na komadima drveta, ponekad zagazivši u njega; stigosmo do jednog primitivnog drvenog kioska i, popevši se merdevinama, sedosmo na ivicu prozora.
Dole je tekla mirna Sava. Pogledavši kroz prozor, videh da je visoki bedem, na kojem je sagrađen kiosk, podignut na trideset do četrdeset stopa od vode, a međuprostor je pokriven čamcima izvučenim na suvo; na njemu su se gradile i popravljale barke kojima se trgovalo na reci. Kiosk u kojem smo sedeli bio je nekakva kafana, i pošto je bio ramazan, jedan kavaz nas je poslužio šerbetom; sudeći po izgledu, bio je evnuh. Posle su mi rekli da su Turci koji su ostali u tvrđavi tako siromašni da nemaju pristojnu sobu u koju bi me uveli.
Zatim u sobu uđe Turčin oko pedeset godina. Njegova odeća predstavljala je nešto između pristojne i izlizane otmenosti, a glas i ponašanje su osvajali uglađenošću i uzdržanošću. Bio je to dizdar-aga, poslednji potomak bogatih Turaka u gradu: pre Srpskog ustanka Šabac je imao dvadeset hiljada Osmanlija; pokazali su mi kraj sa baštama, na drugoj starni Polja, gde je bilo mnogo bogataških vila koje su kasnije spaljene.
Naš razgovor se ograničio na nekoliko opštih opaski, pošto su bili prisutni i drugi, a dizdar-aga obeća da će me sutradan posetiti.
Dizdar-aga me isprati do kapije i pozdravivši me otmeno i učtivo, vrati se u minijaturnu tvrđavu u kojoj živi gotovo sam. Životna priča ovog čoveka je neobična: njegova porodica bila je isečena na komade za vreme strašnih događaja 1806. godine; tada još dečak, obreo se u srpskom logoru. Pošto je bio bez zaštitnika, usvojio ga je Luka Lazarević, hrabri Karađorđev komandant, i krstio ga imenom Jovan. Međutim, pošto su ga Turci tražili posle osvajanja Srbije 1813. godine, vratio se veri svojih otaca.
Vratili smo se u grad, kad, ugledasmo tog istog Luku Lazarevića, sada trgovca i gradskog savetnika, kako sedi na vratima svoga dućana…
U povratku upitah pomoćnika načelnika da li su Luka i aga još uvek prijatelji. „Do dana današnjeg“, reče on, „bez obzira na različite religije, aga smatra Luku svojim ocem, a Luka agu svojim sinom.“ Onima koji su živeli u drugim delovima Turske ova priča verovatno izgleda vrlo neobična. Utvrdio sam da agu podjednako visoko cene i hrišćani i Turci, zbog njegovog velikog poštenja.“
Izvor: Stana Munjić
